BAKÎ

1526'da İstanbul’da doğdu. 1600'de İstanbul'da öldü. Osmanlı Divan Edebiyatı'nda şiire biçim ve içerik açısından birçok yenilik getiren ve yaşarken "Sultanü'ş Şuârâ" (şairler sultanı) unvanını alan şairi. Asıl adı Mahmud Abdülbaki. Fatih Camii müezzinlerinden Mehmed Efendi'nin oğlu. Çocukluğunda bir süre esnaf yanında çıraklık yaptı. Güçlü okuma isteği sonucu medreseye girdi. Zamanının ünlü müderrislerinden Karamanlı Ahmed ve Mehmed efendilerden ders aldı. Birçok ünlü edebiyatçı ile tanıştı. Hocası Mehmed Efendi için yazdığı "Sümbül Kasidesi" ününü artırdı. Dönemin ünlü şairlerinden Zâtî’nin dikkatini çekti. 18-19 yaşlarında ünlü bir şair oldu. Süleymaniye Medresesi'nde Ahmed Şemseddin Efendi'nin derslerine devam etti. 1955'te Nahçıvan seferinden dönen Kanuni Sultan Süleyman'a sunduğu kasideyle saray çevrelerine girmeyi başardı. Kadılık göreviyle Halep'e gönderilen hocası Ahmed Şemseddin Efendi ile Halep'e gitti. 1560'ta İstanbul'a dönüşünde Şeyhülislam Ebussuud Efendi ile tanıştı. Kanuni Sultan Süleyman'ın ölümü üzerine düyduğu üzüntüyü "Kanuni Mersiyesi" ile dile getirdi. 2'nci Selim döneminde Sadrazam Sokullu Mehmed Paşa'nın korumasına girdi. Saray toplantılarına çağrılmaya başlandı. 3'üncü Murad döneminde de yerini korudu. Süleymaniye Müderrisi oldu. Düşmanlarının bir oyunu ile bir süre gözden düştü. Edirne'ye sürüldü. Medine ve Mekke kadılıkları yaptı. 1581'de İstanbul'a döndü. 1584'te İstanbul Kadısı oldu. 1591'de Rumeli Kazaskerliği görevine getirildi. Şeyhülislam olmak istiyordu ama bu görevi elde edemeden yaşamını yitirdi. Zevke ve eğlenceye düşkün, neşeli, hoş sohbet ve hırslı bir kişiliği vardı. Nükteci ve dedikoducu yapısı yüzünden zaman zaman döneminin önde gelenlerini darıltıp zor durumlara da düştü. Hicviyeleri ile ünlüdür. Özel yaşamındaki özgürlüğüne ve sınırsızlığına rağmen kadılık görevlerinde adalete düşkünlüğü ile dikkat çekti. Mesnevi yazmadı. Başarılı kasideleri de olmasına rağmen gazel şairi olarak tanınır. Dünyanın geçiciliğinden yakınan, okurları aşk ve şarabın tadını çıkarmaya çağıran gazelleriyle ünlendi. Şiirlerinde tasavvufi değil, dünyevi aşka önem verdi. Mersiye, methiye ve fahriyelerinde içten ve abartısız bir anlatım kullandı. Edebiyatta geleneklere bağlı kaldı ama şiir diline yeni bir düzen ve akıcılık getirdi. Nazım tekniğini geliştirdi, birçok büyük şairin "kaçınılmaz" olarak gördüğü nazım kusurlarından kurtulmayı bildi. Çağdaşı şairlere göre daha sade ve anlaşılır bir dil seçti. Biçim açısından kusursuz şiirleri, duygu ve anlam bakımından Fuzûlî'ninkiler kadar derin, Nevî'ninkiler kadar içten bulunmaz. Eserleri, 16'ncı Yüzyıl Osmanlı toplumunun beğenisine uygun, sanat incelikleri ve hayal güzellikleri ile doludur. Duru ve temiz bir İstanbul lehçesinin yanısıra şiirlerinde halk deyimleri ve söyleyişleri de kullandı. Divanı Kanuni Sultan Süleyman döneminde hazırlandı. Ama bu divan bütün şiirlerini kapsamaz. Başında manacaat ve na't bulunmayan divanında 27 kaside, 2 terkib-i bend, 1 terci-i bend, 7 tahmis, 619 gazel, 24 kıta, bir tarih ve 38 müfred yer alır. Çevirileri ve dinsel konularda eserleri de var.

 

 

 

 

 

KASİDE-İ BAHÂRRİYE-KASİDEİ RÂ’İYYE

Der-sıfat-ı bahâr ve Midhat-i Alî Paşa-ya kâmkâr

Rûh-bahş oldı Mesîhâ-sıfat enfâs-ı bahâr

Matla bölümü 

Açdılar dîdelerin hâb-ı ademden ezhâr

Taze cân buldı cihân erdi nebâtâta hayât

Ellerinde harekât eyleseler serv ü cenâr

Döşedi yine cemen nat-ı zümrüddün-fâmın

Şîm-i hâm olmış iken ferş-i harîm-i gulzâr

Yine ferrâş-ı sabâ sahn-ı ribât-ı çemene

Geldi bir kâfile kondurdı yüki cümle bahâr

Leşker-i ebr çemen mülkine akın saldı

Turma yağınada meger niteki bagi Tatar

Farkına bir nice per takınur altun telli

Hayl-i ezhâra meger zanbak olupdur serdâr

Dikdi leşgergeh-i ezhâra sanavber tugın

Haymeler kurdı yine sahn-ı çemende eşcâr

Nesib veya teşbib bölümü

Döşedi mihr-i felek yolları dîbâlar ile

Etdi teşrif  çemen mülkini sultân-ı bahâr

Subhdem velvele-i nevbet-i şâhi mi degül

Savt-ı murgân-ı hoş-elhân u sadâ-yı kûhsâr

Çemen etfalinün uyhuların uçurdı yine

Subhdem gulgule-i fâhte gülbânk-i hezâr

Dâye-i ebr yine goncelerün şebnemden

Başına akça dizer nite ki eafâl-ı sıgâr

Mevsim-i rezm degüldür dem-i bezm erdi deyu

Sûsenün hançerini tutdı serâpâ jengâr

Semenün sîne-i sîmînin açup bâd-ı seher

Çözdi gülşende gülün tügmelerin nâhun-ı hâr

Pîrehen berg-i semen gûy-ı girîbân şebnem

Gülsitân oldı bugün bir sanem-i lâle-i zâr

Zib ü fer virmek içün rûy-ı arûs-ı çemene

Yâsemen şâne sâbâ mâşita âb ayinedâr

Dürr ü yâkût ile bir nahl-i murassâ sandum

Ergavân üzre dökülmüş katarât-ı emtâr

Şişe-i çarhda gör bunca murassâ nahli

Nice ârâste kılmış anı sun’-ı Cebbâr

Berg-i ezhârı hevâ şöyle çıkardı feleğe

Pür kevâkib görünür günbed-i çerh-ı devvâr

Dem-i İsâ dirilur bûy-ı buhûr-ı Meryem

Açdı zanbak yed-i beyzâyı kef-i Mûsâ-vâr

Zanbakun goncasıdur bâğa gümüş bâzûbend

Za’ferân ile yazılmış ana hatt-ı tûmâr

Cam-ı zerrîni tolu bâde-i gülreng almış

Gül-i ra’nâ seherî kılmak içün def-i humâr

Dehen-i gonca-i ter dürlü letâ’if söyler

Gülüp açılsa aceb mi gül-i rengîn-ruhsâr

Güher-i fursatı aldırma sakın devr-i felek

Sîm ü zerle gözini boyamasun nergis-vâr

Câm-ı mey katreleri sübha-ı mercân olsun

Gelünüz zerk u riyâdan edelüm istiğfâr

Lâle sahrâyı bugün kân-ı Bedaşân etdi

Jâle gülzâra nisâr eyledi dürr-i şehvâr

Girizgah bölümü 

Dâmenin dürr ü cevâhirle pür etdi gül-i ter

Ki ede hâk-i der-i hazret-i Paşaya nisâr

Sahib-i tîg ü kalem mâlik-i câm u hâtem

Âsaf-ı Cem-azamet dâver-i Cemşîd-vekâr

Âsmân-pâye hümâ-sâye Ali Paşa kim

Eremez tâk-ı celâline kemend-i efkâr

Şâh-ı gül neşv ü nemâ bulsa nem-i lutfından

Ola her gonca-i ter bülbül-i şirîn-güftâr

Âb u gil müşgi ü gülâb ola çemen sathında

Bûy-ı hulkıyla güzâr etse nesîm-i eshâr

Tab’ı vakkâdın enger âteş-i rahşân görse

Kızara ahker-i sûzân nitekim dâne-i nâr

Güneşi keff-i zer efşânına benzer der idüm

Almasa mâha atâ eyledüngin âhır-ı kâr

Şöyledür keff-i güher-pâşı yemin etmek olur

Ki atâsından erer bahre gınâ kâne yesâr

Medhiyye (maksat veya maksût) bölümü

Manzar-ı kasr-ı sa’âdetden anun re-yi gibi

Rûy göstermedi bir şâhid-i hurrem-dîdâr

Bâğ-i cihânda nihâl-i kereminden derilür

Lutf-ı bî-minneti meyvelerinden her bâr

Manzar-ı himmetinün kungure-i rif’atine

Eremez sarsar-ı tufân-ı fenâ birle gubâr

Eşiği hâki imiş yüz sürecek hayf deyu

Taşaantaşa urur başını şimdi enhâr

Serverâ cânı mı var devletün eyyâmunda

Sünbülün turrasına el uzada şâh-ı çenâr

Eylemez kimse bugün kimse elinden nâle

Bezm-i işretde meger mutrib elinden evtâr

Şer’a uymaz nidelüm nâle vü zâr eyler ise

Gerçi kânûna uyar zemzeme-i mûsîkâr

Geşt ederken çemen-i medh ü senârı hâtır

Layih oldı dile nâgâh bu şi’r-i hemvâr

Tegazzül bölümü 

Gül gibi gülşene kılmaz nola arz-ı dîdâr

Hayli döküldi saçıldı yolına fasl-ı bahâr

Reşk-i dendânun ile hançere düşdi lâle

Berg-i sûsende gören etdi sanur anı karâr

Geçemez çenber-i gîsûy-ı girih-gîründen

Gerçi ki za’f ile bir kıla kalupdur dil-i zâr

Turralar mülket-i Çin nâfe-i müşgîn ol hâl

Gözün âhû-yı Huten gamzeleründür Tatar

Dil-i mecrûha şifâ-bahş ruh u la’lündür

Gülbeşekkerle bulur kuvvet-ı tab’ı bîmâr

Değme bir gevheri kirpüğüne salındıramaz

Göreli la’l-i revân-bahşunı çeşm-i hûnbâr

Bu bölüm "taç beyit"

Koma Bâkî kulunı cur’a sıfat ayakda

Dest-gîr ol ana ey dâver-i alî-mikdâr

Bâğ-ı medhünde olur cümleye gâlip tenhâ

Bahs içün gelse eğer bülbül-i hôş-nağme hezâr

Fahriyye bölümü 

Puhtedür gayrılar eş’arı meger puhte piyâz

Hâm anberdür eger hâm ise de bu eş’âr

Hâm var ise eger micmere-i nazmunda

Dâmen-i lutfun anı setr ede ey fahr-ı kibâr

Bahr-ı eş’âra yeter urdı sutûr emvâcın

Demidür k’ide du’â dürlerini zîb-i kenâr

Kasidenin duası 

Lâlelerle bezene nitekim deşt ü sahrâ

Nitekim güller ile zeyn olan dest ü destâr

Nitekim lâlelerle şebnem ola üftâde

Güllere âşık-ı şeydâ geçine bülbül-i zâr

Makta bölümü 

Gül gibi hurrem u handân ola rûy-ı bahtun

Sâgar-ı ayşun ola lale-sifat cevherdâr

 

 

GAZEL

Nedür bu handeler bu işveler bu nâz u istiğnâ 

Nedür bu cilveler bu şîveler bu kâmet-i bâlâ 

Nedür bu pîç pîç ü çîn çîn ü hâm-be-hâm kâkül 

Nedür bu turralar bu halka halka zülf-i müşg-âsâ 

Nedür bu ârız u hadd ü nedür bu çeşm ü ebrûlar 

Nedür bu hâl-i Hindûlar nedür bu habbetü’s-sevdâ 

Miyânun rişte-i cân mı gümiş âyine mi sînen 

Binâgûşunla mengûşun gül ile jâledür gûyâ 

Vefâ ummaz cefâdan yüz çevürmez Bâki âşıkdur 

Niyâz itmek ana cânâ yaraşur sana istiğnâ

 

 

GAZEL

Bir lebî gonca yüzü gülzâr dersen işte sen 

Hâr-ı gâmda andelib-i zâr dersen işte ben 

Lebleri mül saçları sünbül yanağı berk-î gül 

Bir semenber serv-î hoşreftâr dersen işte sen 

Payîne yüzler sürer her serv-î dil-cuyûn revan 

Su gibi bir âşık-ı didar dersen işte ben 

Zülfü sahir turrası tarrar şûh-ı şivekâr 

Çeşmi cadü gamzesi mekkâr dersen işte sen 

Firkatinde teşne leb hatır perişan haste dîl 

Künc-i gamdâ bi-kes ü bi-mâr dersen işte ben 

Gözleri sabr u selamet ülkesini tarac eden 

Bir amansız gamzesi Tatar dersen işte sen 

Bakîya Ferhad ile Mecnun-î şeydadan bedel 

Âşık-ı bi-sabr ü dil kim var dersen işte ben

 

 

 

GAZEL

Hattım hîsabın bil dedin gavgalara saldın beni 

Zülfüm hayalin kıl dedin sevdalara saldın beni 

Geh ebr veş giryan edip geh bâd veş püyân edip 

Mecnun-ı sergerdan edip sahralara saldın beni 

Vaslım dilersin çün dedin lûtf edeyin olsun dedin 

Yârın dedin birgün dedin ferdâlara saldın beni 

Yusuf gibi izzette sen Yakub veş mihnette ben 

Dîl sakin-î beytül hâzen tenhalara saldın beni 

Bakî sıfat verdin elem ettin gözüm yaşını yem 

Kıldın gârik-î bahr-î gâm deryalara saldın beni

 

 

 

GAZEL

Dil derd-i aşk-ı yâr ile bezm-i belâdedir

Kad çeng ü nâle nây ü ciğer hûnu bâdedir

Ten hâk-i rehde dîde zülal-i visâlde

Cân âteş-i firaakda hâtır hevâdedir

Koçmak nasîb olur mu miyânın kemer gibi

Cânâ nite ki hançer-i hicrân aradedir

Ferzâne-i cihânsın o ruhlerle sen bugün

Şâhân-ı hüsn atın önünce piyâdedir

Men’eyleme yanınca sürünsün ko sâye vâr

Bâkî kulun da pâdişehim bir fütâdedir

 

 

 

TERKÎB-İ BEND’DEN

Mersiye-i Hazret-i Süleymân Hân

aleyhi’r-rahmetü ve’l-gufrân

(Birinci bend)

Ey pây-bend-i dâm-geh-i kayd-ı nâm ü neng

Tâ key hevâ/yi meşgale-i dehr-i bî-direng

An ol günü ki âhir olub nev-bahâr-ı ömr

Berg-i hazana dönse gerek ruy-ı lale-reng

Âhir mekânının olsa gerek cür’a gibi hâk

Devrân elinde irse gerek câm-ı ayşa seng

İnsân odur ki âyine veş kalbi sâf ola

Sînende n’eyler âdem isen kîne-i peleng

İbret gözünde niceye dek gaflet uyhusu

Yetmez mi sana vâkıa-i şâh-ı şîr-çeng

Ol şeh-süvâr-ı mülk-i saâdet ki rahşına

Cevlân deminde arsa-i âlem gelürdi teng

Baş eğdi âb-ı tîğına küffâr-ı Engerüs

Şemşîri gevherini pesend eyledi Freng

Yüz yire kodu lûtf ile gül-berg-i ter gibi

Sanduka saldı hâzin-i devrân güher gibi

(İkinci bend)

Hakka ki zîb ü ziynet-i ikbâl ü câh idi

Şâh-ı Skender-efser ü Dârâ-sipâh idi

Gerdûn ayağı tozuna eylerdi ser-fürû

Dünyâya hâk-ı bâr-gehi secde-gâh idi

Kem-ter gedâyı az atâsı kılurdu bây

Bir lûtfu çok mürevveti çok pâd-şâh idi

Hâk-ı cenâb-ı Hazreti der-gâh-ı devleti

Fuzl u belâgat ehline ümmîd-gâh idi

Hükm-i kazâya virdi rızâyı egerçi kim

Şâh-ı kazâ-tüvân ü kader-dest-gâh idi

Gerdûn-ı dûna zâr ü zebûn oldu sanmanuz

Maksûdu terk-i câh ile kurb-ı İlâh idi

Cân ü cihânı gözlerimiz görmese n’ola

Rûşen cemâli âleme hurşîd ü mâh idi

Hurşîde baksa gözleri halkın dolagelür

Zîrâ görünce hâtıra ol meh-likaa gelür

(Beşinci bend)

Gün doğdu şâh-ı âlem uyanmaz mı hâbdan

Kılmaz mı cilve hayme-i gerdûn-cenâbdan

Yollarda kaldı gözlerimüz gelmedi haber

Hâk-i cenâb-ı südde-i devlet-meâbdan

Reng-i izârı gitdi yatur kendü huşk-leb

Şol gül gibi ki ayru düşübdür gül-âbdan

Gâhî hicâb-ı ebre girer Husrevâ felek

Yâd eyledikçe lütfunu terler hicâbdan

Tıfl-ı şirişki yerlere girsün duâm odur

Her kim gamından ağlamaya şeyh u şâbdan

Yansun yakılsun âteş-i hecrinle âftâb

Derdinle kara çullara girsün sehâbdan

Yâd eylesün hünerlerüni kanlar ağlasun

Tîğın boyunca kara batsun kırâbdan

Derd ü gamınla çâk-i girîban idüb kalem

Pirâhenini pâralesün gussadan âlem

(Altıncı bend)

Tîgın içürdü düşmene zahm-ı zebânları

Bahsetmez oldu kimse kesildi lisânları

Gördü nihâl-i serv-i ser-efrâz-ı nizeni

Ser-keşlik adın anmadı bir daha bânları

Her kande bassa pây-semendin nisâr içün

Hânlar yolunda cümle revân etdi kanları

Deşt-i fenâda murg-ı hevâ durmayub döner

Tîgın Hudâ yolunda sebîl itdi cânları

Şemşîr gibi rûy-ı zemine taraf taraf

Saldın demür kuşaklı cihân pehlevânları

Aldun hezâr büt-kedeyi mescid eyledin

Nâkuus yerlerinde okutdun ezânları

Âhir çalındı kûs-ı rahîl itdin irtihâl

Evvel konağın oldu cinân bûstânları

Minnet Hudâya iki cihânda kılub saîd

Nâm-ı şerîfin eyledi hem gaazi hem şehîd

(Vezin: Mef’ûlü fâilâtü mefâilü fâilün)